Een open raam: zoeken naar uitzicht - Oosterhuis

De Amsterdamse dichter Huub Oosterhuis (°1933), ex-jezuïet en ex-priester, heeft heel zijn leven gezocht om de Bijbelse teksten dichter te brengen bij de Nederlandse taalgemeenschap van het einde vorige/begin deze eeuw. Hij zocht om dicht te blijven bij de inhoud van de teksten én tegelijk een mooie poëtische en hedendaags klinkende Nederlandse tekst te bezorgen. Zo heeft hij meerdere keren de psalmen vertaald. 
Net na het Tweede Vaticaanse Concilie werkte hij mee aan de vertaling van vijftig psalmen die hij omzichtig presenteerde als: "Proeve van een nieuwe vertaling door Huub Oosterhuis en Michel van der Plas in samenwerking met Pius Drijvers en Han Renckens".

Deze ondertitel bij "Vijftig psalmen" (uitg. Ambo 1967) toont hoe een select gezelschap én exegetisch én poëticaal verantwoord te werk wilt gaan. En dan, 45 jaar later, in 2011(uitg. Ten Have) biedt hij een nieuwe vertaling aan, alleen en zoals de titel aangeeft in grote vrijheid: "150 psalmen vrij".
Daar wordt vers 130 vertaald als: "Uw woord, een open raam waar licht uit schijnt: onwetende mensen zien en begrijpen." (Ten Have, 2011, blz. 212). 
De associaties die Benoît Standaert aanreikt vinden we hier ook terug: openheid, woord, onwetenden begrijpen. 
Deze cluster aan betekenissen wordt de basis van deze verdere verkenning.

Een open raam: zoektocht naar uitzicht. - De tien woorden

In de katholieke traditie spreken we van de tien geboden die God aan Mozes heeft gegeven op de berg Sinaï. Andere tradities spreken hier over de tien 'woorden'. 

Het is zeker dat de schrijver van psalm 119 geworteld is in de Joodse traditie. Er is in deze psalm een opvallende knipoog naar deze tien woorden doordat de dichter bij herhaling tien verschillende zelfstandige naamwoorden gebruikt in de 22 groepen van acht verzen. 

(©NRC)

Naast het spel met de verwijzing naar een begrip of ding via een Hebreeuwse letter en naast de opbouw als acrostichon is dit een derde spel-element die deze psalm tot een onuitputtelijke bron van interpretatie en geestelijk genot maakt.


Hier volgen de tien woorden volgens de herziene Statenvertaling met hun aantal vermeldingen in deze psalm en het Hebreeuwse woord cursief :
de weg (of handel en wandel)     *derek*          13x  
getuigenis                                    *eduwth*       23x
bevel(en)                                      *piqquwd*    21x
gebod(en)                                     *mitsvah*     22x
belofte                                          *imrah*        19x
wet                                               *torah*         25x
bepaling(en)                                 *mishpa*      23x
gerechtigheid                                *tsedeq*       15x
verordening(en)                            *choq*         22x
woord                                           *dabar*        24x

Het is dan ook zeer te begrijpen voor welke uitdaging elke vertaler staat om deze zo doordacht gecomponeerde psalm passend over te brengen naar een andere taal. De Naardense bijbel probeert zo dicht mogelijk en zo consequent mogelijk de Hebreeuwse grondtekst te vertalen, maar via de Nederlandse woordenlijst van hierboven merk je hoe andere woorden worden gebruikt. Sla er andere vertalingen op na en er komen telkens weer andere woorden. 
Bijbelteksten lezen wordt dus pas echt boeiend als je meerdere versies naast elkaar legt. 
En binnen deze speeltuin van psalm 119 vond ik een vers dat telkens weer tot nieuwe ideeën uitnodigt.

Een open raam: zoektocht naar uitzicht - Letterspel Psalm 119

Zoals gezegd is de Psalm 119 waaruit ik de titel van mijn blog heb gekozen een bijzondere compositie, een intellectuele en spirituele speelplaats. Elke verzengroep van 8 begint met telkens een volgende letter in het alfabet. Het blog-vers lezen we in de 17de verzengroep, dus beginnend met de 17de letter van het oud-Hebreeuwse alfabet nl. Phê.

(Van Eyck : zingende engelen
zijpaneel Lam Gods)

De Benedictijnerexegeet Benoît Standaert schrijft hierbij: " De letter phê roept spontaan woorden op zoals 'mond'(pî) en 'openheid'(patah) en 'gelaat'(panah). En inderdaad, in heel deze strofe komt licht binnen, is er openheid, beleeft men een verademing want we proeven er de aparte relatie tussen mijn mond en uw spreken in, tussen mijn verwachtingen en uw stralend gelaat, naar mij toegekeerd." (uit: Leven met de psalmen. Deel III, blz. 407).
En Standaert vervolgt dan over het specifieke vers 130, dat voor een deel de titel is van mijn blog : "Zeer beroemd is het vers 130, op vele wijzen in ons taalgebied vertaald: 'uw woorden zijn de poorten naar het licht', of nog, 'als uw Woord opengaat wordt het licht, het schenkt onwetenden inzicht.' In het Hebreeuws is er daarbij nog een woordenspel tussen het eerste en het laatste woord van de zin: petah('gaat open') en petayim ('de onwetenden'). "(ibidem). 
Het psalmvers 130 heeft het dus over kennis, licht, openheid voor de Andere, aangesproken worden. Deze associatieketting vertrekt vanuit die 17de letter van het alfabet, phê, 'mond'. Het is ook deze associatieketting die de rode draad vormt van deze blog.

Een open raam: zoektocht naar uitzicht. Psalm 119

Zoals ik bij het opstarten van deze blog heb aangegeven, kan ik mij vinden in vers 130 uit psalm 119 (zie label: aanhef en opzet). In de loop van de voorbije twee jaar en 9 maanden heb ik gaandeweg ontdekt hoe dit beeld van het open raam een veelheid aan associaties, speculaties en verbeeldingen wakker maakt (of gemaakt heeft) bij filosofen, exegeten, theologen, schilders, dichters, en dies meer. In deze en eerstvolgende posts wil ik met jou enkele van deze ontdekkingen delen.
Maar eerst even iets over de psalm waaruit dit vers komt. Over de plaats en betekenis van psalmen kan je ook lezen in het nieuwste nummer van het tijdschrift "De Kovel" (nr. 61), waarin ik bijdragen heb geschreven over hedendaagse toonzetting van psalmen en over de verbeelding van psalmen in de hedendaagse beeldende kunsten. 
Maar dus nu over psalm 119 waar ik de titel van mijn blog heb gevonden: deze psalm is een van de meest bijzondere psalmen, een buitenbeentje wat betreft lengte en opbouw.  
Benoît Standaert osb zegt over deze psalm : "De langste van alle 150  psalmen is een spel. Hier wordt gespeeld met letters, woorden, begrippen binnen een veeleer streng, zelf opgelegd kader(...)Nagenoeg elke letter dekt bovendien in het Hebreeuws een heel concreet begrip. (...)De tweeëntwintig letters omvatten de hele kosmos en de hele Torah. Tussen God en mens zijn er slechts die tweeëntwintig letters. God zelf kan er niet buiten, zo leert een rabbijns gezegde. " (uit: Leven met de Psalmen Deel III, blz. 372 passim).
Deze Psalm is een acrostichon of alfabetpsalm, dwz dat elk vers (of hier elke groep van 8 verzen) begint met de volgende letter van het Hebreeuwse alfabet. De psalm telt dus 22 x 8 verzen. 
In onderstaand schema zien we het Hebreeuwse alfabet (eerste kolom) met de naam van de letter (kolom 5) en dan in kolom 6 het begrip dat daarbij hoort, én in de laatste kolom zien we ook hoe een rekenwaarde wordt gegeven aan elke letter. 

Dus, kiezen voor een vers uit deze Psalm is binnenstappen op een bijzondere speelplaats.