Het wonder blijft verwonderen

 Het wonder blijft verwonderen en dat is maar goed ook. Een mens die zich niet meer kan verwonderen over het wonder mist iets wezenlijk.

De filosoof Cornelis Verhoeven houdt in zijn boek Inleiding tot de verwondering (Uitg. Amboboeken, Baarn, 1967, blz. 185-186) een pleidooi voor het wonder.

"Het wonder is het onverklaarbare, maar dan gehouden buiten het causale redeneren. Eenmaal daarin betrokken, wordt het wonder alleen maar een lastige en ergerlijke rest, waarop de eigenmachtigheid voorlopig strandt en dat zij bij voorkeur zou willen uitsluiten. Niet als rest van onverklaarbaarheid bestaat het wonder, maar als datgene wat het causale denken onmogelijk maakt, datgene waarover men zich verwondert. Maar ik kan mij heel goed verwonderen over de beweging van mijn arm of over mijn kennis zonder dat ik die beweging of die kennis restloos wil verklaren; dat is juist de authentieke verwondering. Van zodra ik van de ene kant eigenmachtig naar causale verklaringen ga zoeken en van de andere kant mij op een wonder beroep of, wat hetzelfde is, op een directe ingreep van god, begeef ik mij in schijn-verklaringen en schijn-filosofie. (...) Als god wordt gebruikt om de verwondering weg te nemen en een nieuwe, bijna juridisch vastgelegde vanzelfsprekendheid in te voeren, wordt hij tot een afgod gemaakt.

(miniatuur van de hand van
Gruyaert des Moulins ca. 1415
Bible Historiale
in British Library
©hetwoudderverwachting.nl)

 De mens die verwonderd is over de wonderen van het leven en vanuit die verwondering weigert god als een rechtstreekse verklaring te gebruiken, maar als het ware in de radeloosheid van zijn verwondering blijft volharden zonder god tot zijn eigen bezit te willen maken, is waarschijnlijk vromer en religieuzer dan wie een god ontwerpt als verklaring van onverklaarbare zaken. "

Verhoeven zegt ook ergens in de buurt van bovenstaande passage dat hij zich best kan vinden in een niet te rigoureuze interpretatie van het woord god, nl. als teken van 'het andere'.

Veertigdagentijd mag gerust een tijd worden om ons te verwonderen over wie we (maar) zijn en wat we (maar) kunnen.

Jezus wordt bekoord in de woestijn : beelden voor de veertigdagentijd - 4 -

Een uitbeelding van ruim een halve eeuw na Fra Angelica (zie bericht van 20 maart) is van de schilder Sandro Botticelli (°ca. 1445 - + 1510), die vooral werkte in Firenze en in Rome. Daar schilderde hij in 1481-1482 een aantal fresco's in de Sixtijnse kapel, waaronder deze verbeelding van de verzoeking van Christus. 

De enscenering is op en top Italiaanse Renaissance : architectuur, kledij, natuur. Dit brengt het verhaal als het ware naar de toeschouwer van zijn tijd. Hier kijken we vooral naar de bovenste strook, waar we van links naar rechts de drie bekoringen zien zoals verteld bij Lucas : stenen in brood veranderen - zich werpen vanaf het tempeldak - heerschappij over de aarde. Maar er is nog zoveel meer te zien...wie de Bijbelse verhalen van Oud en Nieuw Testament wat kent, zal nog vele verwijzingen zien...

Veertigdagen leven in uitstel

 De tijd naar Pasen toe is traditiegetrouw een tijd van 'vasten' en uitstel van onze bevrediging , van vrijwillig minderen, van vrijwillig trager en aandachtiger leren leven om zo onszelf open te stellen voor het Paasmysterie en voor Jezus die ook in ons hart Pasen wil houden, doortocht.

Maar wat wij als christenen proberen is in feite een diep menselijk gebeuren. De filosoof Cornelis Verhoeven heeft daar behartigenswaardige dingen over geschreven die op zich ook een soort vastenbezinning mogen genoemd worden. 

(een profeet
Musée du cloître 
de N.D. en Vaux
Châlons-en-Champagne
eigen foto sept. 2019)

"Allerlei verschijnselen in het menselijk leven zijn te karakteriseren als uitstel van bevrediging, als een omweg daarheen. Behalve de honger en de kookkunst kunnen we ook andere behoeften en hun bevrediging bezien in het licht van dit uitstel. Het seksuele leven is de mens en het dier gemeenschappelijk eigen. Maar dat wat we erotiek noemen is typerend voor de mens en wel meer naargelang de mens een meer cultureel en ethisch gedifferentieerde mens is. Cultuur is het ritardando [=vertraging] in de bevrediging van behoeften. (...) 

Het uitstel maakt dus de behoefte tot iets menselijks. Het uitstellen van de bevrediging van zijn behoeften maakt een wezen tot een menselijk wezen dat in het uitstel leeft en daar, geïnstrumenteerd met zijn eigenmachtigheid, de dialoog met het gebeuren aangaat. (...)

De ascese behoort tot het menselijk leven. Ook zij houdt verband met het uitstel van de bevrediging en de cultuur van de identiteit. Zij is als het ware zelf de kunst van het uitstellen, niet met de bedoeling het genot van de bevrediging tot een maximum op te voeren, maar met het oog op het bereiken van het juiste menselijke niveau. Zonder ascese is het menselijk leven niet denkbaar en raakt de bevrediging van de behoeften uit de menselijke koers en ontaardt zij in gewelddadigheid. " (uit: Inleiding tot de verwondering, uitg. Ambo, 1967, blz. 168-169 passim)

We geloven dat Jezus mens is geworden. Deze bedenkingen van de filosoof Verhoeven zijn voor mij een bezinning op dit mysterie van de incarnatie, van God die in ons 'vlees' kwam leven. Jezus toont ons, zoals de filosoof Verhoeven, hoe we het juiste menselijke niveau kunnen beleven. 

Jezus wordt bekoord in de woestijn : beelden voor de veertigdagentijd - 3 -

 De evangelieverhalen werden doorheen de eeuwen heel vaak uitgebeeld in schilderijen allerhande. 

Hieronder zien we een voorstelling geschilderd door Fra Angelico (°ca. 1395 - +1455), dominicanerbroeder die leefde en werkte in Midden-Italië en genoemd wordt als een van de eerste renaissance kunstenaars. Het decor waarin Fra Angelico de scene laat gebeuren toont de Italiaanse architectuur van zijn tijd. Hier zijn er geen directe verwijzingen naar de drie beproevingen zoals verhaald bij Lucas en Matteüs, waardoor we ook zouden kunnen vermoeden dat de schilder het sobere Marcusverhaal in gedachten had bij dit werk.

Jezus wordt bekoord in de woestijn : beelden voor de veertigdagentijd - 2 -

 In deze reeks verbeeldingen van het bekoringsverhaal van Jezus zullen we vooral zien hoe het verhaal volgens het evangelie van Matteüs (hfst. 4) of Lucas (hfst. 4) wordt getoond. In vergelijking met het summiere sobere verhaal van Marcus (zie deze blog bericht van 6 maart) zien we hier telkens drie bekoringen.

Het is goed om naast deze afbeelding deze evangelieverhalen te leggen. Zo kan je als lezer/kijker met meer aandacht het beeld laten inwerken op je hart.

Hieronder zie je een deeltje van de mozaïek die de binnenmuren van de San Marcobasiliek in Venetië bedekt. De stijl is duidelijk oosters en statisch en doet denken aan orthodoxe iconen. Deze verbeelding stamt uit de 12e eeuw.

De uitdaging van de woestijn

 Gedurende de voorbereidingstijd van Pasen worden we uitgenodigd om onze woestijn te verkennen en zo onze relatie met God en met de mensen scherp te stellen. Die twee gaan samen: hoe we kijken naar God tekent hoe we omgaan met onze medemens en omgekeerd. De ethicus Roger Burggraeve kan ons daarbij inspireren dank zij het interviewboek Hoog tijd voor een andere God. Bijbels diepgronden naar de ziel van ons mens-zijn. Roger Burggraeve in gesprek met Guido Caerts & Paula Veestraeten (uitg. Davidsfonds, 2015). Een must voor hedendaagse zoekende mensen die zichzelf willen ontdekken en een mooi boek om te lezen in voorbereiding naar Pasen. Ook wie zegt areligieus of antireligieus te zijn zou het moeten lezen, want ook die visies zijn gebaseerd op een bepaald soort beeld dat men heeft over (een) god. 

Hier een wat langer citaat uit het slothoofdstuk van dat boek.

"Jezus godsbeeld is niet helemaal nieuw. Hij heeft het wel scherp gesteld. God is niet de hoog verhevene die de touwtjes van ons leven in handen heeft en die de mens klein houdt. Levinas heeft het als volgt geformuleerd : Ik ben de auteur van mijn eigen bestaan, niet de acteur in een spel waar een ander de regie van heeft, zonder dat ik inzage heb in het script. Niet in deze God geloven, is het begin van een crisis die ruimte schept voor een ander godsbeeld.

(Michelangelo Sixtijnse Kapel
God scheidt het water van de aarde
©wikipedia)

Dat andere godsbeeld legt de verantwoordelijkheid, de autonomie bij de mens zelf. Maar het is geen vrijblijvende autonomie. Ook geen neutraal auteurschap, maar een dat moet gedeeld worden. De mens moet zich laten raken. Daaruit ontstaat broederschap, verantwoordelijkheid en zorg voor de ander, ook voor de schepping. In het heersen dat Jezus verkondigt, zit een ethiek die verbinding schept. God is liefde, er is niets anders. En het is de ethische opdracht van de mens om die Liefde in de wereld te brengen.

(...)

(Rembrandt : De terugkeer  van de
verloren zoon
©Hermitagemuseum)

Geloven in de boodschap van Jezus staat dus haaks op de duale orde met een god-regisseur die ons leven beheerst aan de ene kant, en de afhankelijke mens die zijn lot ondergaat aan de andere kant. Het is overigens opvallend hoe de huidige terugval van het christelijke geloof gepaard gaat met een maatschappelijke terugkeer naar die duale orde. Of zou het toeval zijn dat horoscopen en allerlei nieuwe en oude magische praktijken vandaag duidelijk in opmars zijn? Als een middel om de krachten die ons te boven gaan en die ons leven beheersen, te bezweren en gunstig te stemmen. Zowel Friedrich Nietzsche als Maarten Luther krijgen gelijk: als God dood is, komen de goden in de plaats. Als de Bijbelse God van de kenotische liefde verdwijnt, [kenosis=zelfontlediging cfr. bvb. brief van Paulus aan de Filippensen 2, 5-8] staan oude en nieuwe goden op om vrolijk op het graf van de 'dode God' te dansen." (Burggraeve, ibidem, blz. 190-191).

De uitdaging van de woestijn is de confrontatie aangaan met onze oude en nieuwe (af)goden die de God van Jezus Christus altijd opnieuw willen dood verklaren. We moeten sterven aan deze goden om met Christus te verrijzen tot de Liefde van de Ene, Onzegbare, Barmhartige. Een opdracht die we niet kunnen klaren in 40 dagen, maar het is nooit te laat om er een begin mee te maken.

Oefentijd voor een nieuwer mens - 2 -

 In een vorig bericht noemde ik de veertigdagentijd waarin we nu leven naar Pasen toe een oefentijd om onze ontvankelijkheid voor de Geest in ons leven aan te scherpen, om een meer spirituele mens te worden.

De evangelieverhalen van Lucas (4, 1-13) en Matteüs (4, 1-11) hebben het beiden over drie momenten van verlokking. Jezus, die zich in zijn roeping bevestigd weet door het doopsel van Johannes, wil in de woestijn zijn verbondenheid met en zijn ontvankelijkheid voor de Geest van zijn Vader verder wortelen in zijn leven. Maar dan verschijnt een tegenspeler, de Naardense Bijbelvertaling, spreekt van de uiteenwerper. Wat verdeelt, wat uiteen speelt is des duivels, is het kwade voor de mens. Jezus probeert overal, ook in de leegheid en dorheid van de woestijn, de geest van zijn vader te zien. 

(Jan Mandijn :
De verzoeking van de heilige Antonius
1535
©Frans Halsmuseum Haarlem)

Dit verhaal wil ons tonen hoe wij als mens ook verleid worden om de troosteloosheid en uitzichtloosheid van ons leven te verdrijven, maar zo ook onze ontvankelijkheid voor de onvoorspelbare tekenen van een Andere nabijheid dreigen te verliezen. Als mens wordt die ontvankelijkheid op de proef gesteld door onze lichamelijke besognes (stenen in brood veranderen), door ons  verlangen naar sociale erkenning (macht over de gehele wereld) en door onze zelfvoldaanheid dat wij toch goed bezig zijn (aanbidden van de uiteenwerper). Een nieuwer mens worden vraagt toeleg en een verschuiving van onze focus. Onze tijd meer bewoonbaar maken vraagt ontvankelijkheid voorbij onze behoeftes om in ons een onnoembaar verlangen te laten groeien.

Jezus wordt bekoord in de woestijn : beelden voor de veertigdagentijd - 1 -

Voor de veertigdagentijd heb ik enkele voorstellingen gezocht van de bekoring van Jezus in de woestijn. De afbeeldingen zullen in deze dagen afwisselend met de tekstberichten worden gepubliceerd. 

Deze beelden nodigen je uit om aandachtig te kijken en om jezelf af te vragen op welke manier dat het woestijnverhaal van Jezus én die specifieke verbeelding iets willen zeggen aan jezelf als zoekende of gelovige van de 21e eeuw. 

Hier begin ik met een beeld waar ook een korte meditatie bij is gemaakt.

De basis voor de afbeelding is wellicht het summiere woestijnverhaal van evangelist Marcus. 

https://beeldmeditaties.nl/0/0/60/0060.php?v=mk&h=1

Oefentijd voor een nieuwer mens -1 -

 De veertigdagentijd begint altijd met het verhaal van die Jezus zich terugtrekt in de woestijn nadat hij werd gedoopt door Johannes in de Jordaan. De woestijnervaring van Jezus is evengoed een ervaring van dorheid, troosteloosheid, verveling, eenzaamheid waarin vele mensen zich vroeger én anno 2022  kunnen in herkennen. Enkele weken terug las ik nog op deze blog het vers van de dichter Jos Stroobants waarin hij de tijd voorstelt als onbewoonbaar. Hij spreekt dan over de tijd als "een oefenplaats voor telkens nieuwer tijd". (uit: Stroobants, Jos, Tijd opent zich als nieuwe wijn, uitg. P, blz. 155- zie deze blog 29 januari 2022 en volgende).

De evangelieverhalen van Jezus in de woestijn houden ons een spiegel voor en de kerkelijke traditie heeft de tijd voor Pasen daaraan gekoppeld: vastentijd-veertigdagentijd-oefentijd.

Maar wat moeten we nu oefenen? We moeten ons oefenen om meer spirituele mensen te worden, om meer te leven in het gelovig vertrouwen dat Gods Geest werkzaam is in ons leven. Thomas Quartier stelt in zijn kleine boekje "Open einde van je verlangen" (uitg. Adveniat, 2020, blz. 71-72) dat voor wie echt ontvankelijk is, er geen toeval bestaat. Tijdens de liturgie waarin hij zijn monniksgeloften aflegde, ervaarde hij alsof de evangelielezing die dag er speciaal voor hem was. Zo'n professie is in een mensenleven natuurlijk een piekmoment. 

(David Teniers :
De verzoeking van H.Antonius
ca. 1650
©Museum Mayer Van Den Bergh Antwerpen)

Maar hij denkt verder door hierover : "Spiritualiteit heeft op de eerste plaats met ontvankelijkheid voor de geestelijke dimensie van alles wat er gebeurt te maken. Daar moet je niet alleen op de piekmomenten van bijvoorbeeld een professie voor openstaan, maar altijd. Als je ontvankelijkheid namelijk niet oefent, mis je ook de piekmomenten. Het is een kunst die je alleen door langdurige training kunt leren. Hoe kun je je aandacht richten op ieder afzonderlijk moment zodat je de onvermoede voorzienigheid van de ontelbaar veel details in je leven niet mist? (...)

Ontvankelijkheid kan verschillende lagen van onze identiteit bestrijken. Ik probeer open te staan voor wat er in mezelf gebeurt, in mijn relatie met anderen en tenslotte in de onbegrijpelijke eenheid van mijn leven, de Geest." (ibidem, blz. 72)

Vastentijd : veertig dagen oefenplaats voor ontvankelijkheid.

Dit is gemakkelijk neergeschreven; dit is vlug gelezen...maar die veertig dagen zullen wel niet voldoende zijn.