Het nieuwe Jeruzalem ligt in Brussel ... of niet? - video -

In de tentoonstelling n.a.v. 50 jaar VUB eind 2019 werd gefocust op de rol van geloof en spiritualiteit in ons menselijk bestaan. Die zijn er en verdienen gezien, gehoord, bevraagd te worden. De moderne en hedendaagse kunstwerken die te zien waren, toonden verschillende facetten van wat geloven is en kan doen met mensen, aan positiefs en aan destructiefs. Een van de hedendaagse media waarmee kunstenaar zich uitdrukken is het bewegende beeld. Er waren dan ook meerdere video's te zien in deze tentoonstelling.
Twee wil ik hier even uitlichten.

(still uit video van Francis Alÿs :
When Faith Moves Mountains
©mukha)

Er is eerst en vooral het bekende project van de Belgische kunstenaar Francis Alÿs waarin letterlijk een berg wordt verplaatst met behulp van honderden mensen. Geloof dat bergen verzet...: zie Marcus 11,23 of Matteüs 17,20.
Wie de video wil zien kan hem vinden op You Tube via deze link :https://www.youtube.com/watch?v=4eNuqLnFaYA 

De tweede video is van de Iraans-Amerikaanse artieste Shirin Neswat (°1957) met als titel : Passage. Vanuit haar dubbele identiteit zoekt ze om haar oosterse wortels te verenigen met haar nieuwe westerse omgeving. De positie van de vrouw in relatie met de (islamitische) religieuze waarden is een veel voorkomend thema, ook in deze video. De muziek van Philip Glass versterkt nog het mysterie van het gebeuren. We zien ook hoe ze de kracht van rituelen (processies, gezangen, afscheidsceremonies, ...)en symbolen (vuur, water,...)  oproept, een belangrijk aspect van elke godsdienstige praktijk. 

(still uit video "Passage" van Shirin Neshat 2001 ©moma.org)

We zien leegte en gemis, maar ook gemeenschap en betrokkenheid. Zoals een review in BRUZZ (12 november 2019) zegt :"Juist daarin gaat de mystieke dimensie schuil: de onmogelijkheid om de vinger te leggen op het hoe en waarom en tegelijkertijd bepaalde kennis te hebben. Om te weten dat je hier aan flarden wordt gescheurd, tot een groter geheel wordt versmolten, omarmd, verstoord en getroost."
Op You Tube kan je een verkorte versie zien via deze link : https://www.youtube.com/watch?v=mjPJrgnraAQ&t=30s.

Deze tentoonstelling toonde hoe veelzijdig de religieuze aanwezigheid en invloed is op de dag van vandaag wereldwijd. Voor een instelling als de VUB een moedige en gedurfde stellingname, zeker in ons Vlaanderen dat leeft onder de filosofische schaduw (ik schreef bijna dwingelandij) van Etienne Vermeersch en volgelingen.

 

Het nieuwe Jeruzalem ligt in Brussel ...of niet? - over licht en donker

De verjaardagstentoonstelling van de VUB eind vorig jaar zocht naar de plaats van geloof in onze wereld vandaag. Wat is geloof? In de expositie waren er vier locaties op en bij de campus in Etterbeek met telkens een andere invalshoek. De titels van deze ruimtes zeggen al veel: 'de donkere kamer', 'de heldere kamer', 'wil en voorstelling', 'Christus versus Antichrist'.
Goede kunst wil helpen de kern van ons mens-zijn te raken en de werkelijkheid op het spoor komen achter de scheurtjes van ons bestaan. Zo'n kunst werd getoond en gesmaakt.

(Thierry De Cordier : Nada  - ©Xavier Hufkens Gallerie)

In de zogenaamde 'dark room' van de expositie zag ik enkele mooie schilderijen die de nachtzijde van het leven en het geloof laten zien. Met nachtzijde werd hier bedoeld: lijden, twijfel, angsten, vervolging, onderdrukking, ongeloof...
Werken van Thierry De Cordier, Gustave van de Woestyne, James Ensor, William Blake, Félicien Rops of Michaël Borremans vormden artistiek het hoogtepunt van de expo.
Sint Jan van het Kruis en Meester Eckhart met hun zogenaamde negatieve theologie, hun spiritualiteit van het niet-weten, waren nooit ver weg in deze zaal. Geloven is niet zozeer een reeks leerstellingen aannemen, maar is met hart en ziel en lichaam zich toevertrouwen aan een Liefde die je wilt meevoeren naar een heelheid van leven, heelheid in je eigen persoon, heelheid verbonden met anderen en met de schepping. Daartoe moeten de 'donkere' kanten van ons/het bestaan een plaats krijgen zoals meerdere artiesten in Brussel toonden en zoals meerdere christelijke figuren ook voorleefden.

(James Ensor : Man van Smarten - ©Vlaamse Kunstcollectie)

Het nieuwe Jeruzalem ligt in Brussel ... of niet? - een bijzonder project

Eind vorig jaar vierde de Vrije Universiteit Brussel haar 50ste verjaardag met een wel bijzondere tentoonstelling met als hoofdtitel: JRSLM, en ondertitel: "paradise lost again"(17 okt. tot 14 dec. 2019).  De VUB is als Vlaamse telg van de ULB opgericht om op te voeden tot "vrije mensen". Voor de stichters van toen betekende dit : niet geknecht door enige religie of ideologie. 
Maar in de brochure bij de tentoonstelling stellen zij vast: "De rode draad van het project is de idee dat alle beschikbare kennis op onze campus verzameld, niet volstaat om uit te komen bij een vrije mens. De zoektocht naar spiritualiteit is ook onze opdracht die we moeten durven claimen."
Merkwaardig dat een vrije universiteit de zoektocht naar spiritualiteit claimt. Elke bezoeker werd bij aanvang nog eens persoonlijk aangesproken en ingelicht over dit project en het uitgangspunt erbij : meerdere studenten hebben iets met religie en wat moeten we als VUB daarmee. De wereld is blijkbaar niet enkel (be)grijpbaar door en vanuit de universitaire kennis.

JRSLM is dan ook een goede titel om te verwijzen naar dé stad van de monotheïstische godsdiensten: Jeruzalem. Deze stad roept bij gelovige Joden, christenen en moslims emoties op die doorheen de geschiedenis hebben geleid tot oorlogen en conflicten en dat nog doen tot op vandaag. 
Maar de expositie focuste niet op deze stad als bron (en/of excuus voor) van conflict en oorlog. De opzet en het parcours van de tentoonstelling toont de veelzijdigheid van het fenomeen 'geloof'. Je vindt er licht en duisternis,  het rationeel verklaarbare en mystieke. Als gelovige vond ik deze voorstelling heel betrouwbaar en met respect voor de religieuze mens en zijn gevoeligheden. Wat een andere benadering dan de clan Vermeersch in de universiteit Gent die alle vormen van geloof resoluut afwijzen als irrationeel en dus mensonwaardig. Deze  benadering in de VUB blijft wel onderhuids enige argwaan hebben voor religie zonder evenwel de dialoog en openheid te belemmeren.
Bij de jonge kunstenaars vond je meerdere verwijzingen naar de idee van een Anti-Christ en dat vond ik wat onrealistisch voor de Vlaamse situatie. Op duizend preken van pastoors of dominees in Vlaanderen zal er misschien één zijn waarin de Antichrist wordt vernoemd. Maar ja, film en TV-series van Amerikaanse origine hebben vaak een 'evangelical' inslag en daar is zo'n taalgebruik veel voorkomend. Voor vele jonge mensen is dat beeld bepalend voor hun idee over geloof.

Mijmeren na de film: The Two Popes - ter afronding

De film The Two Popes lokt veel toeschouwers naar de bioscoop. Voor  velen is de film maar zus en zo, vooral omdat ze als kijkers zich voortdurend afvroegen: wat is hier historisch waar en wat is verbeelding. 
Raar, maar deze film is een product van de verbeelding en toch wil men ernaar kijken als naar een reportage van een actualiteitenzender.

Deze film is voor mij een soort parabel die een spiegel wil voorhouden aan de toeschouwer.
Ik zie twee vragen die overblijven op het einde van de voorstelling. Een eerste vraag gaat over de kerk als institutie en de rol van de paus daarin. Pausen zijn ook -maar- mensen, zoveel is duidelijk doorheen de film. Zou de getuigeniskracht van de kerk niet sterker kunnen zijn als deze menselijke kant wordt opgewaardeerd. Zou het niet gezonder zijn de paus te zien niet als een soort halfgod en plaatsvervanger van Christus op aarde maar als de eerste onder de getuigen/gelovigen?
De tweede vraag is er een voor elke gelovige en zoekende mens: hoe consequent zijn we in onze visies en levens, in onze keuzes? En wat doe ik om de eenvoudige mens, de weinig-geletterde, de weinig-bezittende in zijn of haar waarde te plaatsen, in concrete dagdagelijkse woorden en daden én via het ondersteunen van maatschappelijke keuzes (vb. hoe en bij wie bankier ik, aan welke goede doelen geef ik, voor welke partij stem ik, enz....).

Voor mij gaat het daarover in deze film, veel meer dan over de 'echte' waarheid in scene zus en zo. Een parabel is geen documentaire, geen wetenschappelijk essay, geen theologisch traktaat, maar een zinnebeeldig verhaal in functie van een dieperliggende boodschap of vraagstelling. 
Wie toch zijn honger wil stillen rond de "feiten-waarheid" van de film kan op meerdere plaatsen op internet hier meer over lezen. Hier enkele links voor realisme-zoekers:
- https://www.catholicnewsagency.com/news/does-the-two-popes-fairly-represent-francis-and-benedict-critics-say-no-77384

-https://www.demorgen.be/tv-cultuur/wat-is-feit-wat-is-fictie-in-the-two-popes~bd9665de/

-https://www.americamagazine.org/arts-culture/2019/11/27/two-popes-whats-fact-and-whats-fiction

Mijmeren na de film: The Two Popes - een vervolg

De Netflix-film "The Two Popes" focust zich op de twee totaal verschillende persoonlijkheden van de twee pausen, de vorige paus Benedictus enerzijds en de huidige paus Franciscus anderzijds. 
Een van de meest ontroerende momenten is het moment waarop Bergoglio beseft dat hij een kansmakende kandidaat is om Benedictus op te volgen. Hij ziet dan terug hoe hij als overste van de Argentijnse jezuïeten zijn dappere kritische ordegenoten niet heeft gesteund. Deze 'verloochening' en zijn latere 'bekering' naar een meer consequente keuze tegen de onderdrukking van leger en bedrijven brachten mij naar de figuur van de 'eerste' paus, Petrus, die ook zijn Heer had verloochend -tot drie maal toe- [zie evangelieverhalen Mat.26, Mc.14, Lc.22 en Joh.18] en de subtiele herinnering eraan door Jezus die Petrus na de Verrijzenis tot drie maal toe zal vragen of hij Jezus lief heeft [Joh. 21,15-17]. 

Dit verhaal geeft te denken hoe anders Christus kijkt naar onze categorieën 'goed' en 'kwaad', 'recht' en 'onrecht', 'juist' en  'fout'. Dat verhaal mogen we lezen als een spiegel voor onszelf : hoe denken wij over misdadigers die hun straf hebben uitgezeten en terug in de samenleving terecht komen? Hoe stevig staan wij in onze schoenen als wij anderen veroordelen omwille van 'fouten'???

Mijmeren na de film: The Two Popes

Hoe kan een film over een fictieve ontmoeting tussen twee nog levende personen waar zijn? Want dat is het bindend verhaal van de film "The two popes" (de twee pausen) die door Netflix werd gerealiseerd en uitgebracht in december 2019. De vorige paus Benedictus XVI zou in de zomer van 2012 de Argentijnse kardinaal Jorge Mario Bergoglio ontboden hebben en de twee mannen zouden gedurende enkele dagen elkaar meerdere keren gesproken hebben, en over wat dan nog...
Hoe fictief het verhaal ook moge zijn, het is ook des te meer waar: het portretteert via de twee protagonisten twee heel verschillende visies over kerk en geloof die momenteel sterk spelen binnen de katholieke kerk. 
De twee dragende acteurs van de film zijn Anthony Hopkins als paus Benedictus en Jonathan Pryce als kardinaal Bergoglio. Hun acteerprestatie is om duimen en vingers te likken: verbaal én non-verbaal tonen ze hoe deze groten der aarde ook maar mensen zijn. Er zijn meerdere momenten waarop de kijker zal (glim)lachen bij wat hij ziet. Zelfs wie niets heeft met kerk en Vaticaanse pompa zal kunnen genieten van deze twee heren.
De setting waarin het ene deel van het verhaal zich afspeelt is 'sprookjesachtig' als je de (op de filmset nagemaakte) Sixtijnse kapel ziet en zorgt voor een scherp contrast met het rommelige huishouden van de kardinaal in Buenos Aires. 
De film speelt met de tegenstellingen zonder uitdrukkelijk partij te kiezen. De kijker bekijkt het zelf maar...

De wijzen uit het Oosten

Bij gelegenheid van het feest van Driekoningen (het verhaal vinden we in het evangelie van Mattëus 2) deel ik graag een gedicht van de Amerikaanse dichter William Carlos Williams, zoals ik het heb gevonden in de bloemlezing "Van God los" (Tielt, 2011, blz. 197-198). Een poëtische mijmering over menswording, over geschenken en over geven en ontvangen en hoe de gever ook kan ontvangen. Een poëtische mijmering ook over de waarheid van een verhaal die zo anders is dan de waarheid van de wetenschap, maar daarom niet minder waar.

DE GAVE

Toen de oude wijzen hun gave brachten
   door een ster geleid
                    naar de nederige geboorteplek

voor de god van liefde
   weken de duivels
                    zoals een oude prent laat zien

in verwarring terug.


Hoe kon een baby iets beseffen
                    van gouden versierselen

of wierook en mirre
   van priesterlijke gewaden
                    en vrome kniebuigingen?


Maar de verbeelding
   kent alle verhalen
                    voordat ze zijn verteld
en kent de waarheid van dit ene
   aan alle ongeloof voorbij.


De rijke gaven
   die niet zo bij een kind pasten
                    en toch vroom werden aangeboden,
stonden voor alles wat liefde kan geven.


Het waren oude mannen
                    wat wisten die
van de noden van een moeder
   of de honger
                    van een kind?

Maar toen ze neerknielden
   werd het kind gevoed.

                    Ze loofden
wat
   ze daar zagen!

                    Een wonder
was geschied,
   hard goud werd liefde,
moedermelk!
   voor
                    hun verbaasde ogen.


De ezel balkte
   de os loeide.
                    Het was hun aard.


Het is ieders aard te loven.
   Je kunt
                    niet anders.


Zelfs de duivels
   loven door te vluchten.
                    Wat is de dood
daarbij vergeleken?


   Niets. De wijzen
                    boden hun gaven
en bogen diep
   om deze volmaaktheid
                    te aanbidden.

Hierbij geen prent met vluchtende duivels, maar een barok meesterwerk van Rubens dat nu in het Prado thuis is.

(afb. gevonden op blog van Leen Huet)

             

Woorden die herijken...-J.M.Touw-

Een quote die in deze eerste dagen van het nieuwe jaar kan inspireren tot een 'goed voornemen' voor 2020.

(Quote van Johannes-Maria Touw
gelezen in "De Kovel" nr.60, blz. 69:
beeld: keramiek van Edmund de Waal
"Somewhere and somewhen"
©Galerie Max Hetzler Berlin)