New Sacred Images - Bill Viola - 4 -

 In de vorige berichten op deze blog zagen we Bill Viola die zich inspireert op bijbelse (vb. zondvloed) of christelijk-spirituele (vb. Catharina van Siëna) verhalen. Inhoud en titel wijzen al een weg naar een 'sacred' gebeuren. De meeste verbeeldingen van bijbelse of christelijke-spirituele verhalen zijn gemaakt én bedoeld voor plaatsen voorbehouden voor de eredienst (kerken of kapellen, of privè-devotie bij kleinere panelen zoals gemaakt door Memling e.a.). Deze beelden versterken de intentie van de bezoeker die wil bidden of mediteren of herbronnen. Hedendaagse kunstwerken worden meestal niet gemaakt in functie van zo'n religieuze praktijk.

(©France Inter
Three Women  2008)

Bill Viola ontwerpt en maakt zijn video's voor een museale context en een 'museaal' publiek, ook al worden deze soms opgesteld in religieuze gebouwen. Wie zich echt laat aanspreken door zijn werk, ontkomt toch niet aan de idee dat er meer gebeurt dan een droge esthetische ervaring. Er verschijnt een dimensie van filosofie / spiritualiteit / religie in de ervaringsachtergrond van de toeschouwer. Dan komen er andere vragen bij, die niet alleen blijven stilstaan bij de technische realisatie van de video of bij de formele uitwerking van een thema. Bill Viola wil ons blijkbaar uitnodigen tot bezinning, maar over wat?  En hoe probeert hij dan toch een 'sacraal' moment van beschouwing te creëren?

In 2015 heeft de conferentie van Duitse bisschoppen opdracht gegeven aan Isabelle Malz om een tentoonstelling te organiseren rond het thema 'religie in de hedendaagse kunst'. Aanleiding was het herdenken van de afsluiting van het Tweede Vaticaans Concilie vijftig jaar eerder. Dat leidde tot een mooie en grote tentoonstelling in Düsseldorf onder de titel :"The Problem of God" waarin de curator carte blanche kreeg van haar opdrachtgevers. In een van de essays in de catalogus van deze expositie schrijft David Morgan over de videokunst van Bill Viola : 

"Viola voelt zich aangetrokken tot de grote thema's van religie en mythe - dood, wedergeboorte, pathos, metamorfose - juist omdat hij wil dat zijn kunst die reikwijdte heeft, op die schaal kan spreken." (eigen vertaling ; cataloog blz. 56). Of zoals deze het even ervoor formuleerde: Viola richt zich tot een gemeenschap van mensen die zich willen bezinnen over het algemeen menselijke.

Hoe Viola dat doet weet iedereen die al ooit een video van hem heeft gezien. De traagheid van het beeld nodigt de toeschouwer uit om te vertragen, om stil te staan bij de beelden en zo misschien ook stil te worden bij zichzelf en zich af te vragen welke beelden van dood, passie, verandering of wedergeboorte hij of zij kan terugvinden in zijn of haar eigen levensgeschiedenis; welke gevoelens er bij haar of hem opspelen in de confrontatie met de grote levensvragen... Viola wil ons helpen uit de tredmolen van het dagelijkse jachtige leven te stappen om stil te worden en onze aandacht te leggen buiten onszelf.

Hierbij twee korte fragmenten uit een video uit 2001 met de titel : "Silent Mountain" (de stille berg)...of hoe je reageert als je plots met een onoverzienbaar obstakel wordt geconfronteerd. Het 'wat' hij wil tonen en het 'hoe' hij dat doet zie je in deze fragmenten: menselijke emoties en extreme traagheid. Doordat er geen klank is wordt de toeschouwer nog intenser aangesproken. Het eerste fragment toont een totaalbeeld van de video-installatie.

En dan nog een tweede fragment met enkel het mannelijke personage: we zien 'de wellicht luidste schreeuw in een video' zoals een toeschouwer dit fragment becommentarieerde.

New Sacred Images - Bill Viola - 3

 In een vorige post op deze blog heb ik reeds verwezen naar de video-installatie van Bill Viola "Catherine's Room" (2001). De Catherine in de titel verwijst naar een zeer bijzondere vrouw, Catharina van Siëna (1357-1380). Ze werd heilig verklaard in 1461 en werd in 1970 door paus Paulus VI uitgeroepen tot kerklerares (éérste vrouw ooit samen met Teresa van Avila) en door paus Johannes-Paulus II in 1999 tot medepatrones van Europa.

De heilige Catharina van Siëna was zonder meer een van de grootste vrouwen in de 14e eeuw.  Ze was het  20e -volgens sommige bronnen zelfs 25e- kind van een stoffenverver, maar viel van kleins af op door haar intelligentie en karakter. Haar ouders hadden dan ook grootse plannen voor haar, maar hun eigenwijze dochter zocht naar innerlijke perfectie en sloot zich thuis  in haar kamer op.  Ze  werd op 16 jarige leeftijd lid van de Derde Orde van de dominicanen. Zonder zich te binden aan een kloostergemeenschap bleef ze dus wel geëngageerd ten opzicht van haar God. Tijdens de pestepidemie in 1370 (Catharina was 23 jaar) ging ze onverschrokken de straat op om de zieken te helpen. Ze werd erg getroffen door de chaos in haar land en in de kerk. Heel vrijmoedig en onverschrokken kapittelde ze pausen, kardinalen, hertogen en koningen over de schande van Avignon. De paus leefde toen, onder politiek druk, niet in Rome, maar in Avignon. Op 33-jarige leeftijd overleed Catharina in Rome, waar ze verbleef om de paus op zijn vraag te adviseren. De paus was kort daarvoor teruggekeerd uit Avignon, onder haar druk en omwille van haar heftig en blijvend aandringen, eerst via brieven en daarna ter plaatse in Avignon zelf. 

(Catherine's Room - dag)

Bill Viola liet zich formeel inspireren door een predella van Andrea di Bartolo - zie vorige bericht op dit blog) maar inhoudelijk door de periode van Catharina's vrijwillige afzondering thuis op haar kamer.

De vijf schermen tonen telkens dezelfde vrouw in dezelfde kamer. Er is echter een dubbel tijdverloop te merken. Enerzijds zie je de vrouw zelf van links naar rechts bij de ochtendyoga of meditatie, tijdens handwerk en eten in de loop van de dag, aan het schrijven bij valavond, tijdens een moment van devotie met kaarsen in de avond en slapend gedurende de nacht. Anderzijds zie je door het raam de gang der seizoenen van winterse kaalheid naar lentebloesems en volle zomerweelde tot de verkleuring van de herfst. 

Zoals de directeur van stichting De Pont (Tilburg), Martijn Van Nieuwenhuyzen, zegt: door de huidige covid-19 situatie krijgt dit werk een extra laag.

New Sacred Images - Bill Viola - 2

 In een eerdere post, op de dag van de 70ste verjaardag van de artiest Bill Viola (25 januari), gaf ik al aan om op zoek te gaan naar nieuwe 'sacred', heilige, heelmakende beelden voor onze tijd. 

De beelden die deze videokunstenaar gebruikt gaan vaak terug op bestaande beeldtaal, zoals werken als "The Greeting" (geïnspireerd op een schilderij van Pontormo: bezoek van Maria aan Elisabeth) of "Emergence" (geïnspireerd op een fresco van Tomaso Masolino da Pinicale : Piëta) of nog "Catherine's Room" (vanuit een schilderij van Andrea di Bartolo : heilige Catharina van Siëna en vier zusters dominicanessen, zie hieronder). 

Maar in andere werken is het eerder de titel die verwijst naar een religieus of spiritueel thema, zoals bij "Martyrs" (zie dit blog in 2018 : 21/2 ; 8 en 21/3) of  bij "The Deluge" (de zondvloed). Zoals ik al zei op 5 januari laatst gaat het thema  van de zondvloed naadloos over van een oude verhaal uit het boek Genesis naar een spookbeeld van onze mogelijke toekomst. Door zijn zondvloed te laten gebeuren in een actuele, 'deftige' setting krijgt alles meer urgentie.

Over deze zondvloed à la Bill Viola kan je deze Franstalige korte voorstelling bekijken :

 

De video van Bill Viola houdt een vraag in aan elke toeschouwer: hoe verhoud ik mij tot de berichten/waarschuwingen over een nakende 'zondvloed'/dramatische stijging van het zeeniveau? Die berichten horen we als het grommende geluid op de achtergrond in de video. Blijven we rustig voorbij stappen, gebiologeerd door ons mobieltje of zoeken we iets te doen?  Zijn de klimaatwetenschappers samen met enkele politici en prominenten (zoals paus Franciscus en zijn omzendbrief 'Laudate si') profeten die roepen in de woestijn zonder dat ze gehoor vinden? Doen we wat binnen handbereik ligt om ons steentje bij te dragen aan alternatieven die de klimaatveranderingen kunnen afremmen of denken we: dat zal onze tijd nog duren?

New Sacred Images - Bill Viola - 1 -

 Wanneer en waar ik voor het eerst een video van Bill Viola heb gezien, weet ik niet meer exact, maar het maakte een grote indruk. De trage beelden, de woordeloze video, de menselijkheid, het technische vernuft, de verwijzingen naar de schilderkunst, ... 

( ©www.hetvlot-oostende.be)

Langzaam ontdekte ik ook de spirituele dimensie die de artiest drijft en inspireert. Hij wil verbondenheid tonen voorbij onze wereld behept met cijfers, consumptie en rationaliteit. In 2019 verscheen bij de éditions FAGE in de reeks "paroles d'artiste" (= een serie kleine boekjes over kunstenaars met op ene bladzijde een foto en op de tegenoverliggende bladzijde een quote van de betreffende artiest over zijn eigen werk of over kunst in het algemeen) een  werkje over Bill Viola. Deze reeks publiceert woorden van een kunstenaar in dialoog met zijn/haar werken. Als de kunstenaar nog leeft is de uitgave een resultaat van een samenspraak tussen uitgever en artiest. Dus, in dit boekje presenteert Bill Viola zich aan ons. De achterflap citeert één korte zin, maar lijkt mij programmatorisch voor het oeuvre van deze video-artiest. Wat lees je daar?

"Nous avons besoin de nouvelles images sacrées pour notre temps!"

"We need new sacred images for our time!"

We hebben nood aan nieuwe sacrale beelden voor onze tijd. In een aantal posts zal ik op dit blog meezoeken naar nieuwe heelmakende beelden voor onze tijd.

In eerdere berichten op dit blog kon je al kennismaken met Bill Viola, die vandaag 25 januari, precies 70 jaar wordt. Ik verwijs dan naar o.a. 21 mei 2020, 1 november 2018, 27 februari 2018, 8 en 21 maart 2018. Je kan ze terugvinden door het label Bill Viola aan te klikken in de rechterkolom van deze blog.

Licht dat aanzuigt

 Op dit feest van Maria Lichtmis viert de kerk de presentatie van Jezus in de tempel. In de volksmond spreken we van 'lichtmis', omdat vanaf nu de dagen voelbaar langer klaar zijn.  Over licht en zijn religieuze connotaties hier nog enige bedenkingen. 

In de tentoonstelling "The Lighthouse" in Brussel (Villa Empain) (zie ook dit blog op 21 en 27 januari laatst)  bleef ik lang geboeid door een bijzondere lichtinstallatie van de Amerikaanse kunstenaar James Turrell, die een "perceptuele omgeving" wil creëren. In een kleinere kamer van de Villa is er niets te zien behalve op één wand een gekleurde cirkel die heel langzaam van kleur verandert. Ongeveer één meter voor die cirkel is er een zwart touw gespannen zodat je als toeschouwer niet dichter bij kan.

(eigen foto)

Ik neem hier over uit de bezoekersgids van de expositie.

"Onderdeel van de serie Constellation is het werk Aquarius, Medium Circle Glass (2019), dat een transcendente ervaring biedt. Dit werk dompelt de toeschouwer onder in een grote lichtgevende ruimte waaruit alle details die de aandacht kunnen afleiden zijn verwijderd. Zo neemt de kunstenaar alle herkenningspunten weg waarmee de toeschouwer zich in de ruimte zou kunnen oriënteren. In deze ruimte, waarvan de muren bedekt zijn met een licht verspreidende verf, ontwikkelt zich een halo dankzij ledlampen. Met dit werk toont Turrell dat het mogelijk is om op beperkte schaal en in een afgesloten ruimte dezelfde sensatie van diepte en oneindigheid te creëren als bij een heldere hemel in het hooggebergte."

Inderdaad, wat ik bij mezelf gewaar werd bij dit werk,  zag en voelde ik ook gebeuren bij andere toeschouwers : men wordt stil en als het ware aangezogen door het licht. Een appél tot stilte en overgave, tot zichzelf verliezende aandacht. Een ervaring van kleinheid tegenover iets ongrijpbaar alles vervullend.

Het brengt mij bij de woorden van de psalmist :

"Als ik kijk naar de hemel, het werk van uw vingers,

de maan en de sterren die Gij hebt bevestigd,

wat is dan de mens, dat Gij aan hem denkt,

de zoon van Adam, dat hij U ter harte gaat."

(Psalm 8, 4-5 vertaling Oosterhuis en van der Plas in : Vijftig psalmen Uitg. Ambo, 1967, blz.8)