Stabat Mater : Maria in de passietijd -4-

 

Het middeleeuwse gedicht "Stabat Mater" (daar stond de Moeder) bezingt het verdriet van Maria die samen met Johannes onder het kruis staat waarop haar zoon de marteldood sterft, de meest beschamende dood in die dagen in die streken.

De klagende sfeer, lamento, komt heel sterk tot uiting in deze sobere uitvoering van de Windborne Singers in de refter van de abdij bovenop de Mont St. Michel in Frankrijk (duur 3 min. 12 sec.). Eenvoudig en tot stilte uitnodigend.

Heel gepast in deze Goede Week.

Stabat Mater : Maria in de passietijd - 3 -

 

De Oekraïense fotograaf Boris Mikhailov maakte in de jaren 1995-1998 een reeks foto's die de naam 'Case History' meekreeg. Daklozen poseerden voor hem in hun dagdagelijkse omgeving. Een deel van de foto's werd de aparte 'Requiem'-reeks, waarin hij zijn modellen vroeg te poseren in een houding die teruggaat op de klassieke christelijke iconografie. Deze mensen zijn veelal naakt en tonen hun gekwetste, gebroken lichaam, zoals Christus zijn wonden toont in de klassieke iconen en schilderijen over Zijn lijden.

Hieronder een van die foto's die doet denken aan kruisafnemingstaferelen in de schilderkunst. Ik zag deze foto op heel groot formaat in de tentoonstelling "The Problem of God" (Düsseldorf, 2015) samen met andere foto's uit de Requiemreeks. Dat grote formaat maakt dat deze personen worden gepresenteerd als zijn zij heiligen of heersers.

(©Boris Mikhailov)

De geportretteerde daklozen stemden uitdrukkelijk in met deze foto's en met het feit dat ze zouden tentoongesteld worden. Hun kwetsbaarheid wilden ze bewust delen met anonieme anderen.

De museale voorstelling van deze daklozen in de volle 'glorie' van een groot(s) portret wekt bij vele toeschouwers ongemak en soms zelfs ergernis op. Dakloze marginale mensen krijgen een status van heilige of held en worden in hun breekbare maar tegelijk zuivere menselijkheid getoond. 

Deze hedendaagse piëta confronteert ons met de actualiteit en de uitdaging van het lijdensverhaal van Jezus. Jezus sterft nu, anno 2021. Jezus is nu, anno 2021, dakloos en gekwetst. Jezus kijkt ons nu, anno 2021, aan met een vragende, lijdende blik.

Wie is nu, anno 2021, als Maria, die de arme, de naakte, de dakloze ondersteunt? 

Stabat Mater : Maria in de passietijd -2-

 

In de loop der geschiedenis is de tekst van het Stabat Mater (een middeleeuw gedicht over Maria onder het kruis staande) ontelbare keren op muziek gezet. De meest bekende zijn de versies van Giovanni Pergolesi, Joseph Haydn, Francis Poulenc, Zoltan Koday en vele vele vele anderen.

Heel vaak is het 'kunstmuziek',  dus bedoeld voor de concertzaal en niet zozeer als vertolking en/of ondersteuning van persoonlijke bezinning. 

Ik was getroffen door een bijzondere versie, gebaseerd op Poolse traditionele muziek in een arrangement van ene B. Izbicki, uitgevoerd in 2018 door het ensemble Jerycho. (duur : 9 min.28)

Stabat Mater : Maria in de passietijd -1-

 

In het evangelie van Johannes lezen we dat Maria, de moeder van Jezus bij het kruis stond (Joh. 19, 25-26). Hoe tragisch: een moeder die de executie van haar zoon bijwoont. Een beeld dat, gelovig of niet gelovig, toch altijd weer aangrijpt en door artiesten werd omgezet in woord, beeld en klank. Aan de hand van enkele kunstwerken willen we stilstaan bij de passie, het lijden van Jezus,  en met hem van vele mensen toen en nu die bij het kruis staan zoals de moeder, stabat Mater. 

Ik wil beginnen met een vers van de Vlaamse dichter Roger de Neef, gepubliceerd in zijn dichtbundel "Grondgebied" (uitg. Poëziecentrum, Gent, 2018, blz.89). Dit gedicht heeft vele lagen en verwijst naar meerdere andere kunstwerken. Vandaag en in volgende posts zal ik enkele verwijzingen aangrijpen om telkens een bepaald facet van deze Maria onder het kruis van naderbij te bekijken. Hier het gedicht.

STABAT MATER

Sinds eeuwen sta ik te kijk

Zonder leeftijd

Alleen ziel

                                                                    

(©wikipedia.nl
Michelangelo : Piëta 1499)

Grimas en afbeelding

Van geluid

Marmer dat zingt

En zich op iedere plaats bevindt

Eia Mater, fons amoris,

Me sentire vim doloris

Fac, ut tecum lugeam

Altijd oog in oog

Waar schoonheid bloedt

Onze oren gespijkerd

Op de octaven van licht

Want verdriet verbloedt

Betast en streel

Het marmer van de beeldhouwer

Die me nooit zag

Zoek me in het werk van toondichters

En alle schilders achteraf

Zelfs dat getuigenis zonder mij

De foto met het kind voorover

Verdronken in het zand

In kleur in de krant.

De dichter licht in zijn bundel toe dat hij bij dit vers onder anderen dacht aan het beeld van Michelangelo 'Piëta', die het moment toont nadat de gestorven Jezus van het kruis is gehaald en ligt in de schoot van zijn moeder. In de Sint-Pietersbasiliek in Rome kan je dit werk zien. 

De laatste strofe maakt allusie op de verdronken Syrische peuter Alan, die als vluchteling dood aanspoelde op een Grieks strand in september 2015 en wiens foto wereldwijd ging.

[vertaling van de Latijnse tekst, een passage uit het Middeleeuwse gedicht Stabat Mater Dolorosa:

"Geef o Moeder, bron van liefde,

dat ik de heftigheid voel van uw pijn, 

dat ik samen met u klaag."]

Let op voor vrome praatjes...

 In deze veertigdagentijd worden we uitgenodigd om ons leven wat scherper af te stemmen op wat er echt toe doet in het leven.

Wat ik bij de Amerikaanse trappist Thomas Merton (wiens kluis we in vorige bericht bezocht hebben)  lees, kan misschien een hulpmiddel zijn om onze blik helderder te krijgen.

"Julien Green zegt: 'De godsdienst wordt niet begrepen. Zij, die vroom willen zijn om zichzelf in die toestand te kunnen bewonderen, zijn door de godsdienst verdwaasd. Wat nodig is, is dat wij onszelf volkomen in God verliezen; wat nodig is, is volmaakt stilzwijgen, bovennatuurlijk stilzwijgen. Vrome praatjes hebben iets stuitends over zich.'

Juist dit soort "godsdienst" brengt zelfs de ernstigste christenen van vandaag in opstand. Het woord "godsdienst" zelf is in de mond van godsdienstige mensen zéér dubbelzinnig geworden, daar het door de godsdienstige mensen zelf zeer dubbelzinnig werd gemaakt.

(Hoggar gebergte Zuid-Oost Algerije
buurt van Tamanrasset -sterfplaats
van Charles de Foucauld-
©Guide du Routard)

"Godsdienst" in de zin van een gevoel dat voortkomt uit de menselijke natuur en naar God streeft, brengt in de mens geen verandering teweeg noch verlost hem, maar brengt hem enkel in een soort onjuiste relatie met God: want een godsdienst die van de mens uitgaat is niets anders dan een wens van de mens voor zichzelf. De mens 'wenst voor zichzelf' (als bij toverslag) goddelijk te worden, heilig, vriendelijk, zuiver, enz. Zijn verlangen loopt niet uit in God, maar in hemzelf. Dit is de godsdienst van hen die zichzelf in een toestand willen brengen waarin zij met zichzelf tevreden kunnen zijn: want zij voelen dat, wanneer zij met zichzelf tevreden kunnen zijn, God ook met hen in vrede is. Hoeveel christenen geloven niet in alle ernst dat het christendom uit niets anders bestaat? Maar dat is anathema(*) voor het echte christendom."

(uit: Thomas Merton, Oplettende toeschouwer, uitg.Desclée De Brouwer, Brugge, 1969, blz. 181-182)

(*) anathema = in rooms-katholieke leer : vervloeking, uitstoting uit de gemeenschap

De veertigdagentijd nodigt ons uit om niet zomaar met onszelf tevreden te zijn maar om onszelf te verliezen in de Andere. Om het modieus te zeggen: we verlaten onze comfortzone!

19 maart 1947

 Vandaag precies 47 jaar geleden legde Thomas Merton zijn geloften af als monnik in de trappistenabdij van O.L.Vr. van Gethsemani(nabij New Haven in staat Kentucky, USA). 

Deze zoekende schrijver bleef zijn hele leven betrokken op God én op de mensheid. Hij werd een raadsman voor vele tijdgenoten en inspiratiebron voor zoekende mensen tot op vandaag. Hij inspireerde onder anderen de activisten die opkwamen voor gelijke rechten van zwarten en voor het beëindigen van de Vietnam oorlog.

Trappisten leven in gemeenschap en het was niet zo vanzelfsprekend dat hij zich in een kluis afzonderde in het bos van de abdij. Bij dit terugdenken aan deze bijzondere man, die door paus Franciscus genoemd werd tijdens zijn bezoek aan de VS in zijn toespraak tot het verzamelde congres in Washington (24 september 2015), kan je hier een film (iets langer dan 10 minuten) zien die ons de kluis toont van  de abdij van Gethsemane, een zeer ingetogen beeld dat de kijker als het ware laat meekijken over de schouder van father Louis (kloosternaam van Thomas Merton) heen. Het is een woordloze inkijk in het leven van een van de grootste spirituele schrijvers van vorige eeuw.

New Sacred Images - Bill Viola - uitsmijter -

 De reeks over Bill Viola krijgt een 'uitsmijter' of zoals bij een concert een extraatje dat wordt bedongen door een enthousiast publiek, een 'encore'. 

Tot slot dus enkele citaten van Bill Viola, vertaald uit het tweetalige boekje "Bill Viola" in de reeks [Paroles d'Artiste] (éditions FAGE, 2019).

"Op een dag gaf ik mezelf er rekenschap van dat, als je iets vertraagd filmt, de opgewekte gevoelens alles toch doen verder gaan. (...) Er is niet slechts één enkele snelheid van leven in het heelal. Alles is in beweging."

"Giotto keek niet enkel met zijn ogen; hij keek met zijn hart, of met het onbewuste deel van zijn geest. Wat Giotto ons toont is het licht. Hij heeft begrepen dat licht een materiële dimensie heeft, maar we kunnen het als zodanig niet zien. Licht verschijnt slechts als het botst met iets en zich dwars op onze weg plaatst."

(eigen foto
The purification 
2005)

"Wie ben ik? Waar ben ik? Waar ga ik naar toe? (...) Deze vragen noemde men in de Oudheid 'mysteries'. Ze waren er niet om beantwoord te worden. Er is geen antwoord op geboorte of dood.  Ze zijn bedoeld op beleefd te worden. Men kan ze benaderen en bestuderen maar zonder een eindantwoord te formuleren."

"Door de emotionele zijde van onze natuur niet meer te kennen, hebben we onze rug gedraaid naar de meest krachtige energiebronnen van ons bestaan, naar de bron van de meest humane kwaliteit, nl. het medelijden. Daarzonder bezitten we geen enkele authentieke morele kracht."

(eigen foto
The purification
2005)

"Ik creëer mijn video's vanuit een innerlijke dimensie. Ik wil niet de fysieke wereld zien. Ik wil zien wat er zich innerlijk afspeelt. Onder onze huid en eraan voorbij."  

New Sacred Images - Bill Viola - 6 -

 In deze reeks over de videokunstenaar Bill Viola zocht ik wat die nieuwe 'heilige' beelden voor onze tijd kunnen betekenen?

Afsluiten wil ik met de belangrijke vaststelling dat het menselijke lichaam centraal staat in de video's van Viola. Daarom zou ik hem door en door christelijk willen noemen. Wat christenen onderscheidt van joden en moslims is hun overtuiging dat de mens Jezus van Nazareth de incarnatie is van God of met andere woorden dat we in het verhaal van de mens Jezus God zelf mogen zoeken én vinden. De God van Jezus Christus is niet vies van ons mensen, hij is zelf mens geworden. Hij is niet afkerig van ons lijden, want hij heeft zelf geleden tot de dood toe. 

"Ecce homo - Zie de mens". 

Nadat Jezus werd gevangen genomen en door de soldaten werd bespot, werd hij voorgeleid voor de Romeinse landvoogd Pilatus. Johannes schrijft in zijn evangelie (hoofdstuk 19, vers 5)  : "Dan komt Jezus naar buiten; hij draagt de doornenkroon en de purperen mantel. Hij - Pilatus- zegt tot hen : Ziehier, de mens!"

De mens tonen is hier ook God tonen.

En Viola toont ons de mens, en dus ook God -als we ons daarvoor willen openstellen-.  De christelijke God is geen God van en voor intellectuelen, hoezeer sommigen dat ook zouden willen. En het mensbeeld van Bill Viola is ook niet van en voor intellectuelen.

Hij zegt ergens : "In deze tijd wordt het lichaam als authentiek instrument verwaarloosd en/of verworpen. In de nieuwe media (video en film) is de lichamelijkheid als zodanig over het hoofd gezien omdat het literaire en theatrale alles in de schaduw zet. Intellectuelen blijven heel wantrouwig voor alles wat tot de geest spreekt door middel van lichamelijkheid. " (eigen vertaling van passage uit :Bill Viola in de serie "paroles d'artiste", blz. 54 bij Fage éditions, Lyon, 2019) 

En is dat nu niet juist de kern van het christendom? Een verhaal dat tot de geest spreekt door middel van lichamelijkheid!

Door de on-middellijkheid van het menselijke lichaam kan een direct contact ontstaan, niet gefilterd of geprangd of verminkt door de ratio, een contact waar God mogelijk wordt als liefde en leven.

Ergens in zijn dagboek schrijft Bill Viola : "Kunst is voor mij een poging om de ziel wakker te maken, want we leven in een industriële wereld die het liefste de ziel slapend zou houden." (ibidem, blz. 3)

Heilige beelden willen de ziel wakker maken. Bill Viola slaagt daar wonderwel in.

New Sacred Images - Bill Viola - 5 -

 In dit vijfde bericht in de reeks over de Amerikaanse videokunstenaar Bill Viola wil ik even stil staan bij het kernbegrip in zijn zoektocht naar beelden. Hij spreekt over 'sacred' images, beelden van het heilige, beelden verwijzend naar het heilige. Wat betekent dat woord vandaag de dag?

Enkele weken geleden hoorde ik een man op TV tijdens een dating programma zeggen: "En ik heb twee kinderen en die zijn heilig voor mij, daar moeten ze niet aan raken". En je zou het best niet doen, dacht ik zo, want die man was een boom van een kerel en tijdens de uitzending bleek dat hij vele jaren in de gevangenis had 'gebromd', maar nu zijn leven duidelijk op de rails wou hebben en houden. 

(eigen foto
Fire Woman 2005)

In die uitspraak zijn er twee aspecten. Hij plaatst zijn kinderen in een aparte categorie, duidelijk verheven boven de rest van de dingen des levens, én ten gronde zijn ze onaanraakbaar. Wat heilig is is onaantastbaar en altijd te eerbiedigen. En zelfs de meest rationele mensen hebben iets of vooral iemands heiligs. (Klein)kinderen worden vaak eerst genoemd door ouders en grootouders : die mogen ze geen kwaad doen, er geen vinger naar uit steken. Een bepaalde levensvisie of -houding is 'heilig' ook al wordt het niet altijd zo benoemd, een bepaalde plaats of persoon heeft een aparte betekenis waar men verwacht dat anderen respect voor op brengen. Voor wat of wie je heilig noemt, zou je door het vuur gaan...

En zo terug bij Bill Viola. Hij wil zijn video's liefst in een donkere ruimte afgespeeld zien, zodat niets kan afleiden en zodat de toeschouwer uitgedaagd wordt in het ritme van de beelden te treden. In verschillende interviews (meerdere zijn terug te vinden op You Tube) blijkt duidelijk dat Viola in zijn werken streeft én naar technische volmaaktheid én naar spirituele diepgang. Zijn bronnen zijn velerlei: boeddhisme, Indiase religieus, jodendom en christendom, met mystieke schrijvers als Sint Jan van het Kruis, Teresa van Avila en anderen.

(eigen foto 
 The Quintet of the Astonished 2000)

Door de presentatie van zijn werken in een donkere ruimte en door hun traagheid, door het werken met de basisnatuurelementen (water voorop, maar ook vuur en wind) en met het menselijke lichaam wil hij ons brengen bij wat in het leven apart staat, los van de tirannie van rede, materialisme en geld en wat iedere mens kan aanspreken met welke culturele achtergrond, leeftijd of geslacht ook. Hij wil ons begeleiden naar die plek in ons leven die onder of boven of buiten het dagdagelijkse staat en die ons laat vermoeden dat er iets of iemand gebeurt voorbij aan ons kleine ik. Ontzagwekkend water en vuur, afgrondelijke confrontaties die ons raken voorbij de rede en de goedkope emojis. Sacred images?