Iconen - Icons -vroeger en nu - 9 (slot)

 Met de hedendaagse 'iconen' van Wim Delvoye (zie vorige post) kom ik als besluit van deze reeks over de tentoonstelling in de Villa Empain tot een laatste vraag. Wat is de plaats en betekenis van het beeld, van de afbeelding, van de icoon in onze samenleving en in het geloofsleven van een christen in de 21e eeuw?

Verwacht hier geen antwoord want daarover zijn er in de loop der eeuwen tot op vandaag al hele bibliotheken vol geschreven.

De inleiding van de catalogus door de curator van de tentoonstelling, Henri Loyrette, schetst een mooi en genuanceerd beeld over deze vragen. Hij benadrukt dat dit een immer durend debat is met zijn hoogtij en zijn laagtij. In deze maak ik onmiddellijk de associatie met een andere steeds terugkerende discussie, nl. welke 'naam' geef je aan 'God'. Elke naam roept immers onmiddellijk een 'beeld' op. Als we spreken over God de Vader of over de Barmhartige of over de Rechter of over de Wijze... worden hierbij beelden wakker gemaakt in onze geest. In 2015 verscheen bij het Davidsfonds een boeiend interviewboek waarin professor Roger Burggraeve probeert de ziel van ons mens-zijn te doorgronden vanuit Bijbelse verhalen : "Hoog tijd voor een andere God". In het laatste hoofdstuk (blz. 182-201) toont Burggraeve de unieke plaats van Jezus, de mens die in wie Gods liefde vlees en bloed is geworden. Johannes Paulus II zou ergens deze gedachte over het christendom hebben geformuleerd: "God zou niet enkel mens geworden zijn in Christus , maar door Christus in alle mensen" (ibidem blz. 192). Die menswording vieren we straks opnieuw met Kerstmis waar wij naartoe leven tijdens de advent die vandaag begint. 

(eigen foto - icoon "Ween niet om mij, o Moeder" 1896)

Iconen kunnen dan iets tonen van de "in-wezigheid van Gods transcendentie" (ibidem blz. 193). En de 'wereldse' iconen van Delvoye en anderen kunnen ons dan bij onszelf terugbrengen en ons uitdagen om te zoeken naar de 'in-wezigheid van God' in wat bij een eerste aanblik blasfemisch lijkt. Ook al is het een frustratie of een ontgoocheling of kwaadheid,  ook via deze emoties mogen we een weg zoeken naar Gods inwezigheid in onszelf en in de mensen en leefomstandigheden die we zien en beleven.  

 

Iconen - Icons - vroeger en nu - 8

 Onlangs liep in de Brusselse Villa Empain een tentoonstelling ten einde over icoonkunst en haar invloed en doorwerking in de hedendaagse kunst.

Klassieke orthodoxe iconen werden getoond en hoe de beeldtaal, de vormelijke vocabulaire en het gebruik ervan nog hun stempel drukken op kunstenaars van onze tijd. In deze voorlaatste post over deze expo sta ik stil bij enkele werken van de Belgische kunstenaar Wim Delvoye.

Deze eigengereide kunstenaar, die niet om een provocatie verlegen zit, toont een ouder werk (1990), nl. een glazen voetbaldoel met in een neogotische nis de figuur van de martelaar Sint Stefaan en enkele recentere werken, die hij in 2014 tevergeefs aanbood voor een tentoonstelling in Moscou.

(eigen foto - Wim Delvoye : St.Stephanus - 1990)

Stefanus, de proto-martelaar (de allereerste christen die gedood werd omwille van zijn geloof in Jezus) en als dusdanig als heilige vereerd in alle christelijke kerken [zie Handelingen 7, 59-60], werd gestenigd maar verschijnt bij Delvoye in een glazen voetbaldoel. De breekbaarheid van het glas-in-lood en de eenzame wachtende diaken enerzijds en de associatie met de semi-religieuze  aanbidding van voetbalidolen anderzijds zorgen voor een zekere geladenheid bij de toeschouwer. Een beeld dat tot nadenken stemt, een beeld met meerdere lagen.

(eigen foto - Wim Delvoye : Untiteld (Icon)

In 2014 maakte Delvoye een reeks werken met als titel  Untitled (Icon) (2014). Deze serie toont stills uit een muziekvideo die in 2014 heel veel succes had op internet. Die stills bekleedde Delvoye met een oklad in aluminium. Een oklad is een metalen bekleding die een icoon beschermt. De uitgespaarde ruimte toont normaal dan het gezicht van de figuur op de icoon, maar dus bij Delvoye is het een hedendaagse vrouwelijke popidool/popicoon. De hedendaagse varianten van Delvoye kan je betitelen als een pastiche/parodie op de klassieke religieuze icoon. De curator van de expo in Moscou noemde deze werken godslasterlijk en weigerde ze in zijn tentoonstelling op te nemen. In de tentoonstellingscatalogus van de Villa Empain zegt Wim Delvoye aan curator Henri Loyrette hierover :

" Ik begrijp nog altijd niet waarom het zo'n godslastering was. Er was inderdaad een knipoog naar de iconen, maar ik had er noch de beelden, noch de iconografie van gebruikt.  (...) Gewoonlijk hebben iconen een religieuze betekenis. Zij stellen religieuze onderwerpen voor zoals bijvoorbeeld de Heilige Maagd. Maar dat was hier niet het geval. Voor een keer was mijn werk niet ironisch bedoeld. Ik wilde gewoon een nieuwe techniek toepassen op een beeld." (catalogus, blz. 30-31 passim).

Tegen de achtergrond van andere 'schandaalwerken' van Delvoye (vb. het getatoeëerde varken) vind ik zijn uitleg wat slapjes en goedkoop. Wel blijft de opmerking die de curator maakte bij de uitspraken van Delvoye overeind : "De blasfemie, als ik het zo mag noemen - ook al is het misschien eerder onbegrip- ligt niet in het werk zelf, maar in de manier waarop men ernaar kijkt." (ibidem, blz. 31). Wat mij doet denken aan de passage in het Marcusevangelie waar Jezus zegt: "Beseft gij dan niet dat al wat van buiten af in de mens komt hem niet kan bezoedelen. (...)Maar wat uit de mens komt, dat bezoedelt de mens. Want uit het binnenste, uit het hart van de mensen, komen boze gedachten, ontucht, diefstal, moord..." (Mc. 7, 18-22). Ook al gaat het in deze eerst en vooral over de voedselwetten, toch is de draagwijdte van de uitspraak groter.

Zoals het woord 'icoon' of 'iconisch' overal opduikt als het gaat over sport- of film-  of andere publieke figuren, zo toonde de expo in de Villa Empain ook hoe de verbeelding van de iconen overal opduikt in de beeldende kunsten, ook in de 21ste eeuw.

Iconen - Icons - vroeger en nu - 7

 Naar aanleiding van de tentoonstelling "Icons" zopas afgelopen in de Brusselse villa Empain, wil ik deze video delen over hoe iconen worden geschilderd. Op de achtergrond horen we klassieke orthodoxe gezangen.

11 november ... voor alle oorlogsdoden

 11 november : wapenstilstand in 1918, einde van Wereldoorlog I 

en nu wereldwijd herdenking van de slachtoffers van die Groote Oorlog.

Vaak werden Britse soldaten begraven op en rond het slagveld met begeleiding van een klassiek Engels afscheidslied en -gebed.

Hier te horen door een eminent koor, The King's Singers.

Deze bede mogen we vandaag laten klinken voor alle slachtoffers van oorlogsgeweld waar ook ter wereld. Dat deze doden niet eenzaam en verlaten hun grote overtocht zouden maken...

Een Nederlandse vertaling van de tekst vind je hieronder zoals ik die vond bij www.liederen.org

Blijf mij nabij

(m. W.H. Monk, bew. Cor van der Peet; t. P. Stroux — www.liederen.org)

Blijf mij nabij, wanneer het avond is,
wanneer het licht vergaat in duisternis.
Wanneer geen mens mijn hulpeloosheid ziet,
bid ik tot U, o Heer, verlaat mij niet.

Reik mij uw hand en spreek uw reddend woord,
wijs mij de weg en leid mij veilig voort.
Blijf mij nabij in vreugde en verdriet.
Ik heb U lief, o Heer, verlaat mij niet.

Wanneer uw licht mij voorgaat in de nacht,
wanneer ik hoor dat U mij thuis verwacht,
dan weet ik, Heer, dat U mijn zwakheid ziet,
dan zeg ik dank, want U verlaat mij niet.

Iconen - Icons - vroeger en nu - 6 -

 In een vorig bericht over de tentoonstelling "ICONS" in Brussel (Villa Empain) (nog tot 14 november) toonde ik vooral enkele moderne schilders die dicht aanleunden bij de klassieke orthodoxe iconenschilderkunst. Hier wil ik enkele bijzondere werken tonen die het evangelieverhaal naar onze actualiteit brengen.

Eerst is er de Franse kunstenaar Jean Fautrier (1898-1964) met een werk uit 1945, net bij het einde van Wereldoorlog II die de donkerste kantjes van een mens toonde : racisme, concentratiekampen, massamoorden, fascisme en nazisme. Fautrier werd sterk gegrepen door het menselijke leed dat mensen elkaar aandeden in die grauwe periode. Hij wilde uitdrukking geven aan het lijden en gewoon schilderen was hem te zwak om de ondergane gruwel weer te geven. Hij maakte doeken die ook in hun materialiteit moeten gestalte geven aan het lijden. Dikke lagen verf en lijm met rode of oker pigmentlagen worden bewerkt tot 'levend vlees'. Het geëxposeerde  "Tête d'otage" (hoofd van een gijzelaar) is zo'n indringend werk. Voor mij een icoon van de lijdende Christus.

(Jean Fautrier : Tête d'otage 1945
eigen foto)

Van een heel andere beeldende orde is de installatie "Window Washer" (ruitenwasser) van de Amerikaanse kunstenaar Duane Hanson (1925-1996)  het is een levensgrote hyperrealistische sculptuur van een Afro-Amerikaan die ruiten wast. Hanson toont de keerzijde van de consumptiemaatschappij en de 'American Way of Life'. De luxe en glamour is maar mogelijk door het vele slecht betaalde werk van mensen zoals deze ramenpoetser. Deze soort sculpturen worden ook wel genoemd de nieuwe iconen van onze moderniteit. De artiest zei zelf over zijn werken: "Mijn werk gaat over mensen die in stille wanhoop leven. Ik toon ontzetting, vermoeidheid, veroudering en frustratie."  Het  kwetsbare gelaat van onze tijd dat we liefst niet willen zien, want té verontrustend. Het hedendaagse gelaat van Jezus.

(Duane Hanson : Window Washer 1984
eigen foto)