God wordt mens

 Kerstmis is een 'onmogelijk' feest. De christenen vieren dat God (de Almachtige, de Schepper van alles, de ultieme Rechter, het eerste Woord, de transcendentie zelve ... ) mens is geworden. Deze incarnatie gebeurde dan nog eens in een kind van 'simpele' ouders met een geboorte in een dierenschuilplaats, omdat er geen plaats was in de hotels van die tijd.

Op de orthodoxe iconen die dit feestverhaal weergeven is er altijd iets heel merkwaardigs. De pasgeborene wordt afgebeeld, gewikkeld in strakke banden zoals doden ingezwachteld worden, hij ligt niet in een wieg maar in een uitgehouwen graf en hij ligt voor de donkere ingang van een grot. Deze icoon maakt een brug tussen de twee grote christelijke feestdagen Kerstmis en Pasen. Met die 'knipogen' naar hoe de pasgeboren baby aan zijn einde zal komen, wordt Kerstmis duidelijk geen zeemzoet feest want overschaduwd door het kruis en de dood. 

Dat deze link niet zo ver gezocht is, vind ik terug in het laatste boek van Christophe Vekeman "Tot God" (uitg. De Arbeiderspers, 2024). 

Hierin vertelt Vekeman over zijn 'bekering' tot het christendom, om het maar eventjes kort door de bocht te zeggen. Hij neemt ons mee op zijn zoektocht om de belangrijkste christelijke gegevens te begrijpen, waaronder dus vooral het lijden, de dood en de verrijzenis van Jezus. Hij staat onder anderen lang stil bij de zeven door de evangelisten overgeleverde kruiswoorden, die zinnen die Christus uitsprak terwijl hij stervende was op het kruis. 

Bij het woord "Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten?" heeft Vekeman het over de menswording van Jezus, wat we juist met Kerstmis vieren!

We volgen even Vekeman : "Pas als Hij zijn vader vraagt waarom die Hem verlaten heeft, (...) pas dan wordt Hij volledig mens, dàn pas wordt Hij goed en wel, afschuwelijk als het mag klinken, een gevallene, dàn pas wordt Hij een geval, een geval net als wij allemaal, wij mensen, van de eerste tot de laatste. Dàn pas wordt Hij in het aanschijn van zijn dood een mens als jij en ik, een godvergeten en door God verlaten mens die lijdt, o, die lijdt als de beesten...(...) Jezus was geen mens als alle mensen, Hij wérd zo'n mens, aan het kruis dus. Toen pas, daar pas, pas dàn ervoer Hij het lijden dat menselijk is, dat eigen aan het mens-zijn is, dat eigen aan een leven is waarin niet God maar wel de zonde en de Satan een centrale positie bekleden. Juist omdat Hij door God verlaten werd, kwam zijn lijden totaal te zijn en belandde Hij echt in de hel, die de hel is van onze wereld, die de hel is waartoe elke mens veroordeeld is vanaf de dag van zijn conceptie." (blz. 154-155 passim).

Kerstmis wordt voltooid door het lijden en dood van Jezus.

Die getuigenis van Vekeman en van de orthodoxe iconen pakken we best mee om niet in de zeemzoete kerstmis-val te lopen en om ons echt te laten doordringen van dat unieke geschenk van God, zijn mensgeworden Zoon, zijn vleesgeworden woord.

Geboorte van Jezus

 Bij dit feest van de Menswording

een vers van de bekende Duitstalige dichter

Rainer Maria Rilke (1875-1926) uit zijn bundel "Het leven van Maria",  in een vertaling van Piet Thomas (Uitgeverij P, Leuven, 2019, blz. 10)

GEBOORTE VAN CHRISTUS

Was er jouw eenvoud niet, hoe kon jou

dan gebeuren wat nu de nacht verlicht?

Zie, God hield volken toornend in zijn ban,

Nu wordt Hij mild, nu jij hem baart: een wicht.

Verscheen hij groter in je droomgedicht?

Wat is dat, grootheid? Dwars door alle maten

loopt de rechte weg die 't lot hem bood.

Zelfs voor een ster is zo geen baan gelaten

Want, zie je, deze koningen zijn groot.

Ze slepen schatten aan tot voor jouw schoot.

Schatten die zij voor de mooiste houden.

Dat jij die krijgen zou, had jij dat ooit gedacht?

Maar zie toch hoe hij in de vouwen van jouw doek

ligt en nu al alles overtreft in kracht.

En al die amber die van ver is aangebracht,

en al het goud. Ook kruiden zijn er, pure,

bedwelmend strelend in hun wazigheid:

maar dit zijn dingen die niet blijven duren,

tenslotte wachten ons berouw en spijt.

Maar hij (dat merk je nog wel): hij verblijdt.

(maria-icoon in Russisch Orthodoxe kathedraal van Parijs
eigen foto april 2017)

Proef en geniet ... : toeleven naar Kerstmis - 5 -

 De in Wisconsin (VSA-1946) geboren dichter en sinoloog Lloyd Haft publiceerde in 2003 een dichtbundel  "De psalmen" waarbij hij elke psalm wel op een eigen en vrije manier bewerkte.

De psalm 34 levert een intieme en broze herwerking op waarbij het menselijke onvermogen en de altijd latente angst mogen meeklinken. 

Voor mij klinkt Haft hier als een hedendaagse 'anawim'.

Een gebed voor deze dagen naar Kerstmis toe.

NAAR PSALM 34

Ik wil u altijd loven,

altijd vieren,

altijd in mijn ziel uw feest.

Maar hoe uw eens verhoogde naam

hoog houden?

Hoe altijd?

Groot is mijn onvermogen u te zien:

groot als de vrees waarin mijn lichaam staat.

Legert u zich

bij wie u vrezen, in hun vrees?

Is vrezen vieren dat ik nog niet ken?

loven dat ik nog niet kan?

(uit: De Psalmen in de bewerking van Lloyd Haft, uitg. Querido, Amsterdam, 2003, blz.38)

Ook een ander gedicht vind ik passen in deze donkerste dagen die Kerstmis voorafgaan. Het zijn enkele strofen uit het tweede 'gezang' waarmee Christophe Vekeman zijn boek "Tot God" over het begin van zijn ontdekkingstocht in het christelijke-katholieke geloof opent.

II.

Nu zoeken wij zijn aangezicht nog

Nu tasten wij in het licht

Nu zien wij nog door een spiegel

Met ogen zo blind en zo dicht.

(...)

Nu is de tijd nog niet daar

Het is nog niet waar wat ze zeiden

We zijn zelfs lang nog niet klaar

Om ons straks, ooit voor te bereiden

(uit: Vekeman, Christophe, Tot God, Uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2024, blz. 15)

We zijn (lang) nog niet klaar om ons voor te bereiden op de ontmoeting met Jezus, maar we mogen erop vertrouwen dat hij bij zijn komst ons zal verwelkomen zoals we zijn, blinde tastende zoekers.

(Zwangere Maagd Maria - icoon door Teopa)

Proef en geniet ... : toeleven naar Kerstmis - 4 -

 Naar Kerstmis toeleven betekent dat we ons bezinnen over dat ongrijpbare gegeven van de menswording van God. Wie menswording zegt, brengt bij de luisteraar de vraag tot leven...wat is mens worden? 

Dan gaat Kerstmis niet meer alleen over iets wat gebeurde tweeduizend jaar geleden, maar dan gaat Kerstmis over onszelf en onze samenleving anno 2024. Kunnen mensen vandaag mens worden? Zijn wij wel voluit mens? En wat is 'mens-zijn'? 

De psalm 34 die we lezen in aanloop naar Kerstmis geeft een begin van antwoord op deze vragen. De psalm gaat over vernedering en angst, maar ook over vertrouwen en overgave, over inzet in waarheid en gerechtigheid en over de ultieme hoop dat menselijkheid het haalt op de dierlijk-evolutionaire inborst van de menselijke soort.

(Damien Hirst : psalm 34 Benedicam Domino)

Deze psalm zegt ons dat geloof en vertrouwen in God wezenlijk is, maar ook dat dit geloof zich moet omzetten in een 'goed' leven. De media spelen daarop in met bijvoorbeeld het mooie initiatief van de 'warmste week'. Deze inzet verzacht de commerciële dwang en kan ons geweten wat sussen, maar de Bijbelse kerstboodschap vraagt een durende 'bekering'. Toch zijn het zaden van hoop en aanzetten tot een voller leven.

Uit de vele Nederlandse vertalingen van 'mijn' adventspsalm 34 kies ik hier voor de vertaling van Huub Oosterhuis uit zijn "150 psalmen vrij" (uitg. Ten Have, 2012, blz.60-61)

34

Toen riep ik: gezegend Hij

die is en was en zal komen.

Zijn naam in mijn mond

in mijn ziel en gebeente -

en jullie die ook gebukt gaan

hoor deze woorden, leef op.

Ik heb Hem gezocht en gevonden.

Hij deed zelf open - ik straalde

stamelde heftig. Hij luisterde, lachte,

wij schaamden ons niet.

Alsof Hij legioenen stuurde uit de hemel

die om mij heen gingen staan,

zo veilig voelde het.

Luistert naar mij, mensen, gij allen:

als jullie goed willen leven

volle dagen, zo gelukkig als maar kan:

spreek dan behoedzaam,

lal niet een eind weg, en lieg niet,

voorkom hooglopende ruzie.

Want dan vertrekt zijn gezicht van woede,

zo'n wereld wil Hij niet meer.

Wie hem roepen stuurt Hij een antwoord,

waar Hij bevrijden kan, komt Hij bevrijden.

Gebroken harten, verbrijzelde ribben,

en al die rampen die over je komen,

zomaar... waakt Hij nog over ons?

Hij waakt over heel je gebeente.

Hij laat je ziel niet over aan het Niets.

Het kwaad doodt de dader zelf.

Het goede wordt een boom.

'en de vogels van de hemel

slaan hun tent op in zijn takken'.

Hij die is en was en zal komen stuurt een antwoord in de mens Jezus Christus. 

Hij komt bevrijden, waar mensen hun vertrouwen geven in Hem, 

want daar kan Hij bevrijden. 

Proef en geniet ... : toeleven naar Kerstmis - 3 -

 In een vorig bericht kwamen we Jezus op het spoor als "anawim" (arme van JHWH) met zijn zaligsprekingen. De uitspraak over de arme (van geest) sluit helemaal aan bij een vers uit psalm 34. 

Maar nu even nog over deze psalm. Deze begint met een oproep om God te loven in alle omstandigheden, want deze bidder heeft in zijn leven ervaren hoe hij verhoord werd. De psalmist spoort aan tot vertrouwen en bekent dat hij Gods reddende nabijheid heeft mogen ervaren. Dan volgen een reeks lessen en raadgevingen om in de laatste verzen de hoop uit te spreken dat de Heer zijn mensen nooit in de steek zal laten.

(profeet Jesaja
Michelangelo
Sixtijnse kapel)

Wie gelooft en Gods nabijheid heeft ervaren getuigt hier en wordt een wegwijzer. De arme die hier aan het woord is vinden we terug bij de profeet Jesaja. Dit Bijbelse boek bevat drie delen en het derde deel (hoofdstukken 55-66) is duidelijk geschreven na de ballingschap en roept op om God te vertrouwen. In Jesaja 57 (vers 15) lezen we: "Zo heeft gezegd de hoge, de verhevene : in den hoge en in heiligheid woon ik en bij de verbrijzelde en vernederde van geest, om de geest van de vernederden te doen leven".  Of in het slothoofdstuk van Jesaja (66,2): "Zo heeft de Ene gezegd : de hemelen zijn mijn troon en de aarde is de voetbank voor mijn voeten (...) Dit is de tijding van de Ene en hierop schouw ik neer: op de gebukte, de verslagene van geest en wie beeft voor mijn woord."

Deze psalm leert ons ons leven te zien als onder Gods oog zodat we vertrouwen dat Hij ons nabij is ook bij tegenslag, pijn, ongeluk of armoede. 

In de kerstverhalen wordt dit ook bevestigd. God wordt mens in de kring van de "anawim", de eenvoudigen die vroom leven zonder zich al te veel in te laten met de gevestigde religieuze orde (schriftgeleerden en farizeeën). De eerste getuigen van Gods menswording zijn ook marginalen (herders) en niet-joodse magiërs(buitenstaanders!!). Kerstmis viert dus de mensgeworden  liefde van God voor elke mens en in het bijzonder voor wie zich klein weet, arm en angstig, vernederd, buitenstaander en niet wetend waarin of waaruit. 

Volgens sommige exegeten is het vers 8 van psalm 34 de eerste vermelding van een engel, en de engelen zijn ook in het kerstgebeuren prominent aanwezig. 

En mocht je de kerstlichtjes beu zijn, bedenk dan het vers 6 van deze psalm: "die op Hem zien stralen als licht". 

In deze donkere dagen kijken we uit naar dat licht...

Met deze psalm maken we onszelf klaar om Jezus' geboorte te herontdekken en te vieren als de geboorte van een arme onder de armen.

Proef en geniet ... : toeleven naar Kerstmis - 2 -

 De psalm 34 waarover ik al heb geschreven in een vorig bericht, is een abc-gedicht of geleerder uitgedrukt een acrostichon. Elk vers of deel van het gedicht begint met een volgende letter van het alfabet. 

(Hebreeuws alfabet)

Dit betekent alvast dat de psalm geen spontaan gebed is, maar een zeker schools of minstens 'gemaakt'  karakter heeft. De schrijver geeft de lezer / bidder / gebruiker van de psalm met deze abc-vorm ook een geheugensteuntje zodat men de tekst gemakkelijker kan memoriseren of zoals het Frans zo mooi zegt : apprendre par coeur...(het leren met je hart). En ook wil de dichter die een acrostichon maakt meestal aangeven dat hij/zij in deze verzen een volheid wil uitdrukken. Alle letters betekenen zoveel als alle aspecten van een ervaring uitdrukken of bezingen. Benoît Standaert denkt dat in deze psalm de vraag centraal staat naar het goede leven en duurzame vreugde in het leven (zie hieronder bij lamed en mem).

Op de website 'Bijbel in 1000 seconden' lees ik een vrije, eigentijdse verwoording van deze psalm mét de Hebreeuwse letters voor elk vers zodat wij als gewone stervelingen toch enig inzicht kunnen krijgen van de opbouw van deze psalm.

Hieronder deze versie...

 Dichter bij de tijd (Bewerking: C. Leterme)

  alef Ik wil God altijd loven, steeds een lied voor Hem zingen. 

bet Ik juich voor God. Mensen die Hem trouw zijn, luisteren naar Hem vol blijdschap. 

gimel Zing samen met mij voor God. Laten we Hem samen loven. 

dalet Toen ik God riep, gaf Hij me antwoord. Hij bevrijdde me van mijn angsten. 

he Mensen die naar Hem opzien, stralen van geluk. 

zajin Toen ik, arme mens, tot God riep, antwoordde Hij. Hij heeft me gered. 

chet De engel van God beschermt hen die Hem respecteren. Zo brengt Hij redding. 

tet Proef en geniet: God is zoet. De mensen die bij Hem schuilen zijn gelukkig.

jod Heb eerbied voor God, Wie Hem respecteert, komt niets tekort. 

kaf Overmoedige leeuwen lijden gebrek en honger, maar wie God zoekt, ontbreekt niets. 

lamed Kom, vrienden, luister naar me. Ik zal jullie vol respect voor God onderwijzen. 

mem Wil er iemand lang leven en gelukkig zijn? 

nun Vertel dan geen kwaad van anderen, vertel geen leugens.

samech Doe geen kwaad, maar wees goed. Tracht in vrede te leven. 

ajin God ziet wie goed leeft, Hij luistert als iemand om hulp roept. 

pe Maar slechte mensen keert God zijn rug toe. Niemand zal nog aan hen denken.

tsade God luistert als mensen roepen om hulp. Hij redt hen uit hun nood. 

qof Als je hart gebroken is, is God nabij. Hij bevrijdt al wie zich vernederd voelt. 

resj Hoe groot de moeilijkheden ook zijn van goede mensen, God bevrijdt hen telkens opnieuw. 

sjin Hij waakt zelfs over hun beenderen. Niet één ervan wordt gebroken. 

taw Het kwaad zal boze mensen zelf doden, omdat ze goede mensen afwijzen. 

 God redt mensen die Hem dienen. Wie bij Hem schuilt, moet niet bang zijn. 

(De vreemde 'vette' woorden zijn een fonetische weergave van de letters uit het Hebreeuwse alfabet.)

Copyright: C. Leterme

De centrale vraag is dus de zoektocht naar een gelukkig leven, niet naar een maatschappelijk gelukt leven. Dat zijn twee heel verschillende belevingen. 

(Fra Angelico in San Marco klooster Firenze
Jezus predikt de bergrede)

Ida Gerhardt zegt het in vers 13 als volgt: Zou niet elk mens het leven begeren, duurzaam willen zien op zijn vreugden?

Huub Oosterhuis maakt van vers 12-13 deze vertaling: Luistert naar mij, mensen, gij allen: als jullie goed willen leven, volle dagen, zo gelukkig als maar kan.

De bidder in psalm 34 getuigt evenwel dat hij in zijn armoede, verdrukking, vernederingen  en angsten God heeft leren kennen. Hij weet dus dat geluk en vreugde niet altijd voor het rapen liggen en dat er altijd schaduwkanten zijn in het leven.

 Deze psalm klinkt door in de bekende uitspraak van Jezus in de bergrede : zalig de armen (van geest) ...(Matt. 5,3 en Luc. 6,20). In die zaligsprekingen klinkt Jezus heel uitdrukkelijk als een "anawim" (zie vorig bericht).

Proef en geniet ... : toeleven naar Kerstmis - 1 -

 Een voor mij altijd héél bijzondere tijd is de advent, de vier weken van toeleven naar Kerstmis... Niet de cadeautjes of de bijzondere maaltijden zijn de reden tot kerstvreugde, maar de goddelijke goedheid die mens werd. 

Maar dit ongewone en ondenkbare gebeuren kunnen we slechts meemaken als we ons hart en onze geest openstellen. Tijdens de ballingschap van het joodse volk naar Babylon bleven er in Palestina een kleine rest achter van arme en economisch weinig interessante mensen. Die "anawim" (Hebreeuws voor "armen") bleven ook na de terugkeer van de ballingen een aparte groep binnen de Joodse samenleving, een soort spiritualiteitsgroep, die niet echt georganiseerd was maar wel verbonden door een eigen beleving van de Wet (Torah). Bijbelwetenschappers zijn het erover eens dat Jezus is opgegroeid binnen de kring van de "anawim". Het is dan ook belangwekkend om over die 'groep' meer te weten en zo ons beter voor te bereiden op de komst van Jezus.

Om hun 'spiritualiteit' te ontdekken kunnen we onze toevlucht nemen tot psalm 34, die altijd wordt aangeduid als een typisch gebed van de anawim.

Psalmen zijn gedichten en liedteksten, dus poëzie, en de vertaling van deze zijn dan altijd wat verschillend. 

Via verschillende vertalingen, associaties en invalshoeken wil ik deze psalm tot leidraad maken om ons in een gepaste Kersthouding te brengen.

Als eerste bericht, dus 'opener', een motet van de Britse componist Ralph Vaughan Williams (1872-1958) gebaseerd op vers 9 uit deze psalm 34 : 

"O taste and see how gracious the Lord is :

blest is the man that trusthed in him."

Williams componeerde dit als communiezang bij de kroning van Queen Elisabeth II (2 juni 1953) (ook bij haar uitvaart werd het gezongen).

De Nederlandse vertalingen van dit vers zijn nogal gevarieerd.

In de Naardense Bijbel lees je : "Hoe goed de Ene is : proeft het en ziet het! Zalig de kerel die toevlucht zoekt bij hem!".

Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde vertalen als volgt : "Ervaart het, ziet: mild is de Heer, gelukzalig de mens die bij Hem schuilt."

En in de zestiende eeuw dichtte Philips van Marnix van St. Aldegonde (1540-1598) : "Smaakt dan, ziet en aanschouwt / hoe mild en goedig de Heer is. / Welzalig is de man gewis / Die vast op Hem vertrouwt."

Deze psalm 34, doordesemd van de anawim-spiritualiteit, wil ik in enkele volgende berichten verder lezen en proeven als toegang tot het Kerstgebeuren.